Back to top

Basiscollectie klassiek: Kastalski, Rachmaninov & Pussy Riot

Voor de opkomst van Bolsjewistisch Rusland was er een fascinerende ontwikkeling in de Russische kerkmuziek. Wereldse componisten als Tsjaikovski, Rimski-Korsakov en Rachmaninov waagden zich op kerkelijk terrein. De meer gespecialiseerde kerkmusici en folkloristen keken toe en gaven kritisch commentaar. Het was dankzij die wisselwerking dat Rachmaninovs kerkmuziek (Liturgie van de heilige Johannes Chrysostomos, Vespers) kon ontstaan.

Het Russische experiment stond niet op zichzelf. In de loop van de 19e eeuw waren wel meer alternatieve conservatoria opgericht, met (deels) aandacht voor oude kerkmuziek en volksmuziek. Zo richtten Guilmant en D’Indy in 1894 de Schola Cantorum de Paris op, die Satie, Canteloube, Varèse en zelfs Cole Porter tot haar beste studenten mocht rekenen.

En zo was er ook de Synodale School van Kerkmuziek in Moskou. In 1910 verzorgde het koor van deze school de première van Rachmaninovs Liturgie van Johannes Chrysostomos. De dirigent was de directeur van de school, Aleksandr Kastalski, Hij was Rachmaninovs adviseur geweest tijdens het componeren van de Liturgie. Tijdens die première dirigeerde Kastalski trouwens ook eigen muziek. Curieus genoeg had het publiek nu juist dáár de meeste waardering voor, iets wat wij ons nu moeilijk kunnen voorstellen.

Onze Vader uit de Liturgie van de heilige Johannes Chrysostomos

De specialisten van de van de Synodale School dachten er al net zo over, hoezeer men ook Rachmaninov als vakbroeder waardeerde. Zo merkte een godsdienstleraar op: 'Deze muziek is werkelijk bijzonder, het is zelfs tè mooi. Onder het gehoor van zulke muziek valt het bidden niet mee. Het is eigenlijk geen kerkmuziek.' Kastalski was dan ook behoedzaam toen hij in 1915 de première van Rachmaninovs tweede grote liturgische cyclus – de Vespers – aankondigde:

'De eerste uitvoering op 10 maart is een gebeurtenis die het verdient om op zijn eigen merites beoordeeld te worden. In vergelijking met zijn Liturgie heeft de componist hier een grote stap voorwaarts gemaakt (...): U zou eens moeten horen wat deze eenvoudige, ongekunstelde melodieën worden in de hand van een groot componist. En dat is het hele geheim. Tenslotte vinden we dezelfde kleuren ook in het palet van een iconenschilder, of bij iedere kunstenaar die door Gods genade gezegend is...'

Lofzang van Simeon uit de Vespers

De Vespers bevatten een aantal van Rachmaninovs mooiste ingevingen. De Lofzang van Simeon (5) is een ontroerend wiegelied, dat de componist graag had willen laten zingen bij zijn uitvaart.

Ave Maria (Bogoroditse Devo) uit de Vespers

Erg mooi is ook het Ave Maria (6 - Bogoroditse Devo). Iedereen herinnert zich wel de schreeuwerige parodie van de punkband Pussy Riot. De protestactie richtte zich tegen de herbenoeming van president Poetin in 2012. Drie leden van de punkband drongen de Christus Verlosserkathedraal binnen om in kleurrijke kledij op en neer te springen voor het altaar. Hoewel de beveiliging meteen ingreep, waren er toch genoeg beelden voor de provocerende clip: Punk prayer: Moeder Gods, verdrijf Poetin. De actie leidde tot veel verontwaardiging, niet in het minst vanwege de draconische straffen die erop volgden.

Punk Prayer van Pussy Riot door Moddi (Unsongs - 12 banned songs from 12 countries)

In Eer aan God in de Hoge (7) wordt op onvergetelijke wijze de galm van klokken gesuggereerd. Het langste deel, nummer 9, is een opstandingshymne, waarvan het refrein later door Rachmaninov werd geciteerd in zijn Symfonische dansen. Het feestelijke slotdeel is opnieuw een Hymne aan Maria, maar dn als Theotokos: Moeder van God.

Eer aan God in de hoge (imitatie van klokgelui) uit de Vespers

De Nederlandse benaming – Vespers – is eigenlijk verwarrend. ‘Nachtwake’ zou een betere term zijn. Het gaat hier namelijk om gebeden en zangen die van de late nacht tot in de vroege uren uitgevoerd worden.

Hymne aan de Moeder van God uit de Vespers

(HJ)